می‌دانیم که در تاریخ صنعت خودرو شرایط خاصی باعث شدند که فعالان آن نظاره‌گر باشند و حتی در برخی از موارد سودآوری را فدای اهداف غیراقتصادی کنند. بسیاری از خودروسازان آلمانی در گذر از جنگ‌های جهانی به جایگاه فعلی رسیدند و در همان دوره برندهای ژاپنی تامین‌کننده زیرساخت پیشرفت آتی خود را ایجاد کردند. به این ترتیب صنعت خودرو با چنین شرایطی آشناست و حتی می‌توان از آن به‌عنوان یک فرصت یاد کرد، اما لازمه پیشرفت، در اختیار داشتن دید مناسبی از شرایط است.
اعتمادی که به منطقه شده است
در سال‌های اخیر، شماری از برندهای معتبر جهانی و شرکت‌های خودروسازی که در این منطقه تا پیش از این به‌عنوان خودروساز مطرح نبودند، فعالیت‌های تولیدی و مونتاژ خود را در خاورمیانه گسترش داده‌اند. برندهایی نظیر تویوتا، نیسان، هیوندای و فورد در کشورهای امارات متحده عربی و عربستان سعودی دارای مراکز مونتاژ منطقه‌ای هستند که ضمن پاسخ به نیاز بازارهای محلی، نقش مهمی در صادرات منطقه‌ای نیز ایفا می‌کنند.
عربستان سعودی با راه‌اندازی برند سیر موتورز، گامی بلند در حوزه خودروهای الکتریکی برداشته است. این برند نوپا که با حمایت مالی صندوق سرمایه‌گذاری عمومی این کشور و مشارکت فاکس‌کان شکل گرفته، نمادی از سیاست‌گزاری جدید عربستان در مسیر تحول پایدار صنعت خودرو محسوب می‌شود. در کشور عمان نیز شرکت میس موتورز به‌عنوان یک تولیدکننده محلی خودروهای الکتریکی پرتوان، نشان‌دهنده ورود بازیگران تازه به عرصه رقابت در زمینه فناوری‌های نوین حمل‌ونقل است.
در لبنان، شرکت دبلیو موتورز با تولید خودروی افسانه‌ای لیکان HyperSport، توجه جهانی را به‌خود جلب کرد. این خودرو به‌عنوان یکی از نخستین مدل‌های اسپرت لوکس در خاورمیانه، تصویری نوین از ظرفیت‌های منطقه برای تولید خودروهایی با استاندارد جهانی ارائه می‌دهد. در حوزه کشورهای هم‌مرز با ایران، وضعیت صنعت خودروسازی تنوع بالایی دارد.
در ترکیه، این صنعت به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد شناخته می‌شود. شرکت‌هایی مانند توفاش، فورد اتوسان و به‌ویژه برند خودروی برقی TOGG، جایگاه ترکیه را به‌عنوان یکی از قطب‌های تولید خودرو در منطقه و اروپا تثبیت کرده‌اند. در پاکستان نیز برندهای مطرحی چون پاک سوزوکی، هوندا اطلس و ایندوس موتورز (نماینده رسمی تویوتا) حضور دارند و نیاز بازار داخلی این کشور را پاسخ می‌دهند.
کشور آذربایجان با همکاری نزدیک با خودروسازان ایرانی، از جمله در پروژه‌های NAZ گام‌هایی در جهت تقویت زیرساخت‌های صنعتی خود برداشته است. در ارمنستان، هرچند تولید خودرو محدود به مقیاس‌های کوچکتر و مونتاژ است، اما وجود چنین فعالیت‌هایی می‌تواند در آینده زمینه‌ساز توسعه بیشتر شود. در مقابل، کشورهایی مانند عراق، افغانستان و ترکمنستان فاقد تولید قابل‌توجه خودرو هستند و بازار خودرو در این کشورها عمدتا به واردات وابسته است. این تفاوت‌ها، بازتابی از ساختارهای اقتصادی، ظرفیت‌های صنعتی و سیاست‌های کلان اقتصادی متفاوت در میان همسایگان ایران است.
تاثیرات گریزناپذیر
درگیری ۱۲ روزه اخیر میان ایران و رژیم صهیونی، اثری فراتر از مرزهای نظامی و سیاسی داشته و به‌وضوح لرزش‌های آن به بخش صنعت، به‌ویژه صنعت خودروسازی منطقه نیز رسیده است. یکی از مهم‌ترین پیامدهای اولیه این بحران، افزایش قیمت نفت خام برنت تا حدود ۷۹ دلار در هر بشکه و جهش ۱۸ درصدی آن بود. این افزایش عمدتا ناشی از نگرانی‌ها درباره احتمال اختلال ایران در تنگه هرمز است؛ تنگه‌ای حیاتی که حدود ۲۰ درصد از حمل‌ونقل نفت جهان از آن عبور می‌کند.
افزایش قیمت نفت، به‌دنبال خود، هزینه‌های سوخت مصرف‌کنندگان را بالا برده، هزینه‌های لجستیکی خودروسازان را افزایش داده و قیمت مواد اولیه‌ای همچون فولاد، آلومینیوم و پلاستیک را به‌شکل چشمگیری تحت‌تاثیر قرار داده است.
از سوی دیگر حق بیمه حمل‌ونقل در منطقه خلیج‌فارس دو برابر شده و برخی مسیرهای اصلی تجاری تغییر کرده‌اند. در چنین شرایطی، کشورهایی نظیر ترکیه، پاکستان و ایران که تا حد زیادی به واردات قطعات وابسته هستند، با تاخیر در تحویل قطعات و افزایش بهای حمل‌ونقل مواجه خواهند شد.
سگمنت خودروهای برقی و باتری‌محور نیز از این نوسانات در امان نمانده است. هزینه‌های تولید باتری به‌دلیل رشد قیمت حمل‌ونقل مواد اولیه‌ای مانند لیتیوم، کبالت و نیکل افزایش یافته است. از سوی دیگر، اختلال در بازار جهانی انرژی، نه‌تنها قیمت برق را بالا برده، بلکه باعث کند شدن فعالیت کارخانه‌ها شده است. به‌همین دلیل، تولیدکنندگان خودروهای برقی در خاورمیانه و کشورهای همجوار ممکن است با کاهش سرعت تولید، یا حتی افزایش ناگزیر قیمت‌ها، مواجه شوند. تغییر رفتار مصرف‌کننده در واکنش به این شرایط نیز قابل‌توجه است.
با بالا رفتن تورم و افزایش سطح نااطمینانی، بسیاری از خریداران خودرو تصمیم‌گیری برای خرید را به تعویق می‌اندازند. در این میان، تمایل به خرید خودروهای کم‌مصرف، انتخاب خودروهای دست‌دوم و گرایش به خودروهای مونتاژ شده داخلی که از تعرفه واردات و تاخیر در حمل‌ونقل در امان هستند، در حال افزایش است. در صورتی که این درگیری‌ها ادامه یابد یا دوباره شعله‌ور شود، باید انتظار داشت که پیامدهای آن دامنگیر بازار خودرو ایران، ترکیه، پاکستان و کشورهای حاشیه خلیج فارس شود و چالش‌هایی جدی‌تر پیش‌روی فعالان این صنعت قرار گیرد. در این شرایط، بازنگری در سیاست‌های تولید، تامین و فروش، برای کاهش آسیب‌پذیری‌ها ضروری خواهد بود.
رفتار جدید خریداران در خاورمیانه و همسایه‌ها
با نگاهی دقیق‌تر به رفتار جدید مصرف‌کنندگان در صنعت خودرو در خاورمیانه و کشورهای همسایه ایران، می‌توان دریافت که ترکیب تنش‌های ژئوپلیتیکی و فشارهای اقتصادی، منجر به تغییرات چشمگیری در الگوهای خرید و ترجیحات بازار شده است. نخست، حساسیت نسبت به قیمت در میان مصرف‌کنندگان افزایش یافته و در پی آن، بسیاری از خریداران ترجیح می‌دهند خرید خودروهای نو را به تعویق اندازند تا زمان تثبیت بازار یا دسترسی به شرایط مالی بهتر فرا برسد. در نتیجه، بازار خودروهای دست دوم با رشد قابل‌توجهی مواجه شده است؛ به‌عنوان نمونه، در امارات متحده عربی نسبت فروش خودروهای دست دوم به خودروهای نو به حدود ۳.۵ به ۱ رسیده است.
در همین راستا، تمایل به خودروهای دست دوم تاییدشده (CPO) نیز رو به افزایش است. بسیاری از مصرف‌کنندگان، به‌دلیل ارزش اقتصادی بالاتر و اطمینان فنی، به‌جای خرید خودروهای نو یا بی‌نام‌ونشان، به این گزینه‌های تاییدشده روی می‌آورند. پلتفرم‌های رسمی فروش خودروهای کارکرده نیز جایگزین معاملات سنتی یا شخصی شده‌اند.
در عربستان‌سعودی و امارات، اکنون ۶۰ تا ۷۰ درصد نمایندگی‌های فروش خودرو، برنامه‌های فروش برمبنای الگوی CPO را ارائه می‌دهند. همچنین فرآیند خرید نیز به‌شکل چشمگیری دیجیتالی شده است. بیش از ۹۰ درصد مشتریان در کشورهای حوزه خلیج‌فارس، مسیر انتخاب خود را با جست‌وجوی آنلاین آغاز می‌کنند.
نمایشگاه‌های مجازی، سامانه‌های تامین مالی برخط و امکان تست‌درایو در منزل، به عناصر رایج تجربه خرید خودرو تبدیل شده‌اند. این روند رو به رشد، کم‌کم به کشورهای ترکیه، پاکستان و حتی بخش‌هایی از ایران، به‌ویژه در میان نسل‌جوان، راه یافته است. در حوزه فناوری‌های نو، علاقه به خودروهای الکتریکی به‌طور پیوسته در حال افزایش است. با این حال، موانعی مانند هزینه‌های اولیه بالا، کمبود زیرساخت‌های شارژ و نگرانی از طول‌عمر باتری و کاهش ارزش فروش مجدد، سرعت پذیرش این خودروها را کاهش داده‌اند. با وجود این، مدل‌های هیبریدی به‌عنوان گزینه‌ای بینابینی، در میان خریداران محبوبیت بیشتری یافته‌اند.
یکی از روندهای نوظهور، گرایش جوانان به خدمات اشتراک خودرو و مدل‌های حمل‌ونقل اشتراکی است. این رویکرد که با انعطاف‌پذیری بالا و هزینه‌های اولیه پایین همراه است، برای دوران‌های پرنوسان اقتصادی بسیار مناسب به‌نظر می‌رسد. هرچند این مدل هنوز در مراحل ابتدایی رشد خود قرار دارد، اما در شهرهای بزرگی چون استانبول، ریاض و دبی توجهات زیادی را جلب کرده است. درنظر داشته باشید که طی سال‌های اخیر وفاداری مصرف‌کنندگان به برندها در حال کمرنگ شدن است. مشتریان بیش از پیش مایلند به‌دنبال گزینه‌هایی با ارزش بهتر، فناوری پیشرفته‌تر یا خدمات بهتر، برند خود را تغییر دهند. در این میان، برندهای چینی، به‌ویژه در بازارهای حساس به قیمت همچون عربستان و پاکستان، در حال گسترش جایگاه خود هستند و سهم بیشتری از بازار را تصاحب می‌کنند.
فرصتی برای دیگران
در شرایطی که بازار خودروی خاورمیانه با دگرگونی‌های ناشی از تحولات اقتصادی، فناوری و ژئوپلیتیکی مواجه است، برندهای چینی و ترکیه‌ای با رویکردهای متفاوت اما هدفمند، در حال بهره‌برداری از این فرصت‌ها هستند. هر دو کشور با تکیه بر مزیت‌های رقابتی خود، جایگاهشان را در منطقه تثبیت می‌کنند و در مسیر رقابت با خودروسازان غربی گام برمی‌دارند.
خودروسازان چینی با ترکیبی از قیمت‌گذاری رقابتی، سرعت عرضه بالا و نوآوری در فناوری‌های پیشرفته، به‌سرعت در بازارهای خاورمیانه نفوذ کرده‌اند. طبق پیش‌بینی‌ها، سهم برندهای چینی در بازار خودرو خاورمیانه و آفریقا تا سال ۲۰۳۰ به ۳۴ درصد خواهد رسید، در حالی‌که این رقم در سال ۲۰۲۴ تنها ۱۰ درصد بوده است. در زمینه خودروهای برقی نیز، این برندها با ارائه مدل‌هایی اقتصادی و پرامکانات از جمله محصولات بی‌وای‌دی، جیلی ، ام‌جی و چری به کشورهایی مانند عربستان‌سعودی که اهدافی بلندپروازانه در حوزه الکتریکی‌سازی دارند، پاسخ مناسبی داده‌اند.
از نظر اعتماد مصرف‌کنندگان، بیش از ۷۰ درصد از خریداران در عربستان و امارات به محصولات چینی اطمینان دارند؛ نرخی که حتی از آمریکا نیز بالاتر است. افزون بر این، چینی‌ها خودروهایی با فناوری‌های پیشرفته نظیر سامانه‌های کمک‌راننده (ADAS) عرضه می‌کنند که در عین دارا بودن امکانات هوشمند، از نظر قیمت در سطحی پایین‌تر از محصولات غربی قرار دارند.
همکاری‌های استراتژیک، نظیر سرمایه‌گذاری مشترک و احداث خطوط مونتاژ محلی نیز در دستور کار خودروسازان چینی قرار گرفته تا ضمن کاهش هزینه‌های گمرکی، حضورشان در بازار تثبیت شود. در سوی دیگر، ترکیه با برند ملی TOGG در مسیر تبدیل شدن به بازیگری مهم در بازار خودروهای برقی گام برمی‌دارد. برند TOGG با عرضه مدل شاسی‌بلند T10X و توسعه محصولات جدیدی چون سدان T10F، نه‌تنها سهم بزرگی از بازار داخلی را کسب کرده، بلکه صادرات به بازارهای خاورمیانه را نیز در برنامه دارد.
ترکیه در سال ۲۰۲۴ با تولید ۱.۴ میلیون خودرو، سومین تولیدکننده بزرگ خودرو در اروپا بوده و در تلاش است از این مزیت برای توسعه صادرات استفاده کند.
خودروهای برقی اکنون بیش از ۱۲ درصد فروش خودروهای نو در ترکیه را تشکیل می‌دهند و نرخ رشد این بخش در اوایل ۲۰۲۵ بیش از ۱۱۰ درصد بوده است. ترکیه با بهره‌مندی از هزینه‌های تولید پایین، نیروی انسانی ماهر و سیاست‌های حمایتی دولت در مسیر توسعه پایدار صنعت خودرو خود حرکت می‌کند. همچنین، این کشور با تکیه بر پیوندهای فرهنگی و جغرافیایی، در حال گسترش حضور خود در بازارهایی مانند ایران، عراق و کشورهای حوزه خلیج‌فارس است. افزایش نقش برندهای چینی و ترکیه‌ای در منطقه، پیامدهای مهمی برای بازار دارد.
مصرف‌کنندگان اکنون با گزینه‌های متنوع‌تری با قیمت مناسب‌تر، به‌ویژه در حوزه خودروهای برقی و مدل‌های مجهز به فناوری‌های نو، روبه‌رو هستند. نمایندگی‌های محلی نیز با تنوع‌بخشی به سبد محصولات خود، به‌دنبال پاسخگویی بهتر به نیازهای متغیر مشتریان هستند. در این میان، دولت‌ها نیز از این تحولات استقبال کرده‌اند و با هدف کاهش وابستگی به واردات غربی و افزایش پایداری صنعتی، از روندهای جدید حمایت می‌کنند.
شتاب‌دهی به تغییر در فرهنگ خرید و مصرف خودرو
تحولات گسترده‌ای در بازار خودرو منطقه در حال وقوع است که شامل افزایش حضور برندهای چینی و ترکیه‌ای تا تغییرات بنیادین در رفتار مصرف‌کنندگان می‌شود و چشم‌انداز صنعت خودرو در خاورمیانه و کشورهای هم‌مرز با ایران را به‌طور اساسی دگرگون کرده است. یکی از مهم‌ترین تغییرات، متنوع‌تر شدن بازار و افزایش فشار رقابتی است. برندهای غربی سنتی اکنون با رقبای قدرتمندی از شرق مواجه شده‌اند که با ارائه مدل‌هایی مقرون‌به‌صرفه و مجهز به فناوری‌های پیشرفته، سهم قابل‌توجهی از بازار را به خود اختصاص می‌دهند.
نمونه بارز آن، خودرو ملی ترکیه TOGG است که به‌همراه برندهای چینی مانند بی‌وای‌دی، جیلی ، ام‌جی و چری توازن بازار را به‌نفع خود تغییر داده‌اند. در این شرایط، خودروسازان قدیمی ناچار شده‌اند تا در زمینه قیمت‌گذاری، نوآوری در امکانات و بهبود خدمات پس از فروش بازنگری کنند.
در همین راستا، روند برقی‌سازی با شتابی بی‌سابقه در حال گسترش است. کشورهایی چون عربستان‌سعودی، امارات و ترکیه با سرمایه‌گذاری گسترده در زیرساخت‌های شارژ و حمایت از تولید داخلی خودروهای برقی، گام‌های مهمی در این مسیر برداشته‌اند. برندهایی مانند TOGG در ترکیه و بی‌وای‌دی، جیلی، ام‌جی و چری از چین پیشگامان این تحول هستند. حتی ایران نیز با وجود محدودیت‌های ناشی از تحریم، تلاش دارد با توسعه مدل‌های برقی بومی، وابستگی خود به سوخت‌های فسیلی را کاهش دهد و به مقابله با آلودگی بپردازد.
یکی دیگر از پیامدهای مهم تحولات اخیر، حرکت به‌سوی بومی‌سازی زنجیره تامین است. اختلالات جهانی در سیستم حمل‌ونقل، همراه با تنش‌های ژئوپلیتیکی مانند درگیری ایران و اسرائیل، کشورها را بر آن داشته تا با راه‌اندازی خطوط مونتاژ، سرمایه‌گذاری مشترک و توسعه قطعه‌سازی در کشورهایی مانند ترکیه، پاکستان و آذربایجان، وابستگی خود به واردات را کاهش داده و پایداری تولید را افزایش دهند. از سوی دیگر، روند دیجیتال‌سازی در فرآیند خرید خودرو، شتاب گرفته است.
امروزه بیش از ۹۰ درصد خریداران در کشورهای حوزه خلیج‌فارس مسیر خرید خود را با جست‌وجوی آنلاین آغاز می‌کنند. خودروسازان با سرمایه‌گذاری در نمایشگاه‌های مجازی، پلتفرم‌های هوشمند پیکربندی خودرو و ابزارهای دیجیتال تامین مالی، تجربه‌ای نوین را برای مشتریان فراهم کرده‌اند. این مدل در میان مصرف‌کنندگان جوان و علاقه‌مند به فناوری در کشورهایی مانند ایران و پاکستان نیز در حال گسترش است.
الگوهای مالکیت خودرو نیز در حال تغییرند. مدل‌هایی مانند اشتراک خودرو، سرویس‌های درخواست آنلاین و مالکیت اشتراکی، به‌ویژه در شهرهای بزرگی چون دبی، استانبول و تهران، در حال جلب‌توجه هستند. این تحول باعث شده تقاضای بازار از مالکیت شخصی به سمت استفاده انعطاف‌پذیرتر و کم‌هزینه‌تر سوق پیدا کند، به‌ویژه در میان نسل جوانی که ترجیح می‌دهد به‌جای تملک، خدمات را تجربه کند. در نهایت، نمایندگی‌های خودرو با چالش کاهش حاشیه سود مواجه شده‌اند.
فروش آنلاین، رشد خودروهای برقی (که به خدمات پس از فروش کمتری نیاز دارند) و حساسیت بیشتر خریداران به قیمت، ساختار سنتی فروش را زیر سؤال برده است. در پاسخ به این وضعیت، نمایندگی‌ها به سمت ارائه خدمات ارزش‌افزوده مانند ایستگاه‌های شارژ، بسته‌های مالی متنوع و پشتیبانی هوشمند خودروهای متصل حرکت کرده‌اند تا بتوانند جایگاه خود را در زنجیره فروش حفظ کنند.
