تصاویر ماهواره‌ای تازه نشان می‌دهد که سطح آب هر دو پهنه به پایین‌ترین حد چند دههٔ اخیر رسیده است؛ در ارومیه، پهنه آب تنها کسری کوچک از مساحت پیشین را پوشانده و گستره وسیعی از بستر نمکی سفیدرنگ در معرض باد و آفتاب قرار گرفته است.
آن‌سوی اقیانوس، در یوتا، خشکسالی و برداشت بی‌رویه آب برای کشاورزی، دریاچه بزرگ نمک را به کوچک‌ترین اندازهٔ ثبت‌شده‌اش رسانده است. این دو دریاچه، با وجود فاصلهٔ هزاران کیلومتری، اکنون سرنوشت مشترکی دارند: کاهش شدید آب، افزایش شوری، و خطر تبدیل‌شدن به بیابان‌های نمکی.
شباهت‌های طبیعی و انسانی
دریاچه ارومیه و دریاچه بزرگ نمک، هر دو جزو دریاچه‌های فوق‌شور (endorheic) و کم‌عمق جهان هستند. شوری بالای آنها به دلیل عدم خروجی طبیعی آب و تبخیر شدید شکل گرفته است. عمق متوسط کم باعث شده که نوسانات سطح آب تأثیر چشمگیری بر مساحت آنها بگذارد.
دریاچه بزرگ نمک آمریکا عمق متوسطی در حدود ۱۴ تا ۱۶ فوت (حدود ۴ تا ۵ متر) دارد و می‌تواند تا کمتر از ۲۴ فوت (۷ متر) در شرایط خشکی افت کن. دریاچه ارومیه نیز بر اثر خشکسالی و مدیریت ناکارآمد منابع آب، شاهد کاهش شدید آب و ظهور بستر نمکی است.
هر دو دریاچه در دهه‌های اخیر تحت فشار تغییر اقلیم، افزایش دما، کاهش بارندگی، و مهم‌تر از همه برداشت گسترده آب برای کشاورزی قرار گرفته‌اند؛ عاملی که به گفته کارشناسان، بیشترین نقش را در افت شدید تراز آبی داشته است. در آمریکا، حدود ۶۳.۵ درصد از آب ورودی برای مصارف کشاورزی استفاده می‌شود. در ارومیه نیز کشاورزی حقابه سالانه دریاچه را سرکشیده به طوری که افزایش ۱۴۰ هزارهکتاری سطح زیرکشت را در این حوضه آبریز شاهد هستیم.
برداشت نمک؛ تجربه آمریکا و ظرفیت ایران
در یوتا، برداشت صنعتی نمک از بستر دریاچه بزرگ نمک سال‌هاست که انجام می‌شود و حجم آن به میلیون‌ها تُن در سال می‌رسد. بیش از ۲ میلیون تن نمک سالانه از طریق حوضچه‌های تبخیری خورشیدی شرکت‌های معدنی استخراج می‌شود. این صنعت سالانه حدود ۳۰۰ میلیون دلار درآمدزایی دارد. این برداشت هم برای تولید نمک خوراکی و صنعتی و هم برای صنایع شیمیایی و کشاورزی استفاده می‌شود.
در ایران، برآورد‌ها نشان می‌دهد که بستر دریاچهٔ ارومیه بیش از ۶ ٫ ۵ میلیون تُن نمک قابل برداشت دارد و میزان ذخایر نمک به‌قدری بالاست که اگر سالانه ۲ میلیون تن نمک برداشت شود، حدود ۳۰۰۰ سال طول خواهد کشید تا این ذخیره به پایان برسد. اکنون که بخش‌های وسیعی از بستر دریاچه خشک و دسترسی آسان‌تر شده، این فرصت وجود دارد که برداشت سازمان‌یافته نمک به بخشی از برنامه مدیریت بحران و احیای دریاچه تبدیل شود.
چگونه برداشت نمک به احیای دریاچه کمک می‌کند؟
برداشت کنترل‌شده نمک سه اثر مثبت اصلی دارد:
منبع مالی برای احیا: فروش نمک می‌تواند منبع درآمد قابل‌توجهی ایجاد کند که مستقیم به پروژه‌های احیای دریاچه اختصاص یابد؛ از تأمین آب از مسیر‌های انتقال گرفته تا اجرای طرح‌های مدیریت مصرف کشاورزی.
بهبود شرایط فیزیکی بستر: در مناطقی که ضخامت لایه‌های نمک زیاد است، برداشت می‌تواند به تعمیق موضعی بستر کمک کند. این تعمیق باعث می‌شود در صورت ورود آب، ظرفیت نگهداشت آن افزایش یافته و تبخیر سطحی کمتر شود.
کاهش اثرات زیست‌محیطی گرد و غبار نمکی: پوشش نمکی خشک می‌تواند منبع گرد و غبار خطرناک باشد. برداشت و مدیریت این لایه‌ها می‌تواند میزان ذرات معلق نمکی در هوا را کاهش دهد و سلامت جوامع اطراف را حفظ کند.
به گفته پژوهش‌های منتشرشده و همچنین گزارش‌های سازمان زمین‌شناسی آمریکا (USGS)، برداشت هدفمند نمک در شرایط خشکسالی می‌تواند بخشی از راهکار مدیریت پایدار پهنه‌های شور باشد، البته به شرط پایش دقیق و رعایت استاندارد‌های زیست‌محیطی.
آینده‌ای مشترک یا متفاوت؟
هر دو دریاچه امروز در نقطه حساسی از تاریخ خود ایستاده‌اند. تصمیم‌گیری‌های امروز، چه در یوتا و چه در ارومیه، می‌تواند مسیر آینده را رقم بزند، مسیر نابودی کامل یا بازگشت تدریجی حیات. در چنین شرایطی برداشت نمک، اگر با نگاه علمی و مدیریت پایدار اجرا شود، می‌تواند همزمان یک محرک اقتصادی و یک ابزار فنی برای تسریع در روند احیا باشد.
منبع:
تسنیم
پریا ابراهیمی
تصاویر ماهواره‌ای تازه نشان می‌دهد که سطح آب هر دو پهنه به پایین‌ترین حد چند دههٔ اخیر رسیده است؛ در ارومیه، پهنه آب تنها کسری کوچک از مساحت پیشین را پوشانده و گستره وسیعی از بستر نمکی سفیدرنگ در معرض باد و آفتاب قرار گرفته است.
آن‌سوی اقیانوس، در یوتا، خشکسالی و برداشت بی‌رویه آب برای کشاورزی، دریاچه بزرگ نمک را به کوچک‌ترین اندازهٔ ثبت‌شده‌اش رسانده است. این دو دریاچه، با وجود فاصلهٔ هزاران کیلومتری، اکنون سرنوشت مشترکی دارند: کاهش شدید آب، افزایش شوری، و خطر تبدیل‌شدن به بیابان‌های نمکی.
شباهت‌های طبیعی و انسانی
دریاچه ارومیه و دریاچه بزرگ نمک، هر دو جزو دریاچه‌های فوق‌شور (endorheic) و کم‌عمق جهان هستند. شوری بالای آنها به دلیل عدم خروجی طبیعی آب و تبخیر شدید شکل گرفته است. عمق متوسط کم باعث شده که نوسانات سطح آب تأثیر چشمگیری بر مساحت آنها بگذارد.
دریاچه بزرگ نمک آمریکا عمق متوسطی در حدود ۱۴ تا ۱۶ فوت (حدود ۴ تا ۵ متر) دارد و می‌تواند تا کمتر از ۲۴ فوت (۷ متر) در شرایط خشکی افت کن. دریاچه ارومیه نیز بر اثر خشکسالی و مدیریت ناکارآمد منابع آب، شاهد کاهش شدید آب و ظهور بستر نمکی است.
هر دو دریاچه در دهه‌های اخیر تحت فشار تغییر اقلیم، افزایش دما، کاهش بارندگی، و مهم‌تر از همه برداشت گسترده آب برای کشاورزی قرار گرفته‌اند؛ عاملی که به گفته کارشناسان، بیشترین نقش را در افت شدید تراز آبی داشته است. در آمریکا، حدود ۶۳.۵ درصد از آب ورودی برای مصارف کشاورزی استفاده می‌شود. در ارومیه نیز کشاورزی حقابه سالانه دریاچه را سرکشیده به طوری که افزایش ۱۴۰ هزارهکتاری سطح زیرکشت را در این حوضه آبریز شاهد هستیم.
برداشت نمک؛ تجربه آمریکا و ظرفیت ایران
در یوتا، برداشت صنعتی نمک از بستر دریاچه بزرگ نمک سال‌هاست که انجام می‌شود و حجم آن به میلیون‌ها تُن در سال می‌رسد. بیش از ۲ میلیون تن نمک سالانه از طریق حوضچه‌های تبخیری خورشیدی شرکت‌های معدنی استخراج می‌شود. این صنعت سالانه حدود ۳۰۰ میلیون دلار درآمدزایی دارد. این برداشت هم برای تولید نمک خوراکی و صنعتی و هم برای صنایع شیمیایی و کشاورزی استفاده می‌شود.
در ایران، برآورد‌ها نشان می‌دهد که بستر دریاچهٔ ارومیه بیش از ۶ ٫ ۵ میلیون تُن نمک قابل برداشت دارد و میزان ذخایر نمک به‌قدری بالاست که اگر سالانه ۲ میلیون تن نمک برداشت شود، حدود ۳۰۰۰ سال طول خواهد کشید تا این ذخیره به پایان برسد. اکنون که بخش‌های وسیعی از بستر دریاچه خشک و دسترسی آسان‌تر شده، این فرصت وجود دارد که برداشت سازمان‌یافته نمک به بخشی از برنامه مدیریت بحران و احیای دریاچه تبدیل شود.
چگونه برداشت نمک به احیای دریاچه کمک می‌کند؟
برداشت کنترل‌شده نمک سه اثر مثبت اصلی دارد:
منبع مالی برای احیا: فروش نمک می‌تواند منبع درآمد قابل‌توجهی ایجاد کند که مستقیم به پروژه‌های احیای دریاچه اختصاص یابد؛ از تأمین آب از مسیر‌های انتقال گرفته تا اجرای طرح‌های مدیریت مصرف کشاورزی.
بهبود شرایط فیزیکی بستر: در مناطقی که ضخامت لایه‌های نمک زیاد است، برداشت می‌تواند به تعمیق موضعی بستر کمک کند. این تعمیق باعث می‌شود در صورت ورود آب، ظرفیت نگهداشت آن افزایش یافته و تبخیر سطحی کمتر شود.
کاهش اثرات زیست‌محیطی گرد و غبار نمکی: پوشش نمکی خشک می‌تواند منبع گرد و غبار خطرناک باشد. برداشت و مدیریت این لایه‌ها می‌تواند میزان ذرات معلق نمکی در هوا را کاهش دهد و سلامت جوامع اطراف را حفظ کند.
به گفته پژوهش‌های منتشرشده و همچنین گزارش‌های سازمان زمین‌شناسی آمریکا (USGS)، برداشت هدفمند نمک در شرایط خشکسالی می‌تواند بخشی از راهکار مدیریت پایدار پهنه‌های شور باشد، البته به شرط پایش دقیق و رعایت استاندارد‌های زیست‌محیطی.
آینده‌ای مشترک یا متفاوت؟
هر دو دریاچه امروز در نقطه حساسی از تاریخ خود ایستاده‌اند. تصمیم‌گیری‌های امروز، چه در یوتا و چه در ارومیه، می‌تواند مسیر آینده را رقم بزند، مسیر نابودی کامل یا بازگشت تدریجی حیات. در چنین شرایطی برداشت نمک، اگر با نگاه علمی و مدیریت پایدار اجرا شود، می‌تواند همزمان یک محرک اقتصادی و یک ابزار فنی برای تسریع در روند احیا باشد.
منبع:
تسنیم
پریا ابراهیمی
