قره باغ مناقشه ای پایان ناپذیر، آیا پایان یافته است؟
مبارزه دوم قره باغ بعداز 44 روز با موفقیت ارتش آذربایجان و امضای توافقنامه سه جانبه آتش بس به وسیله رهبران روسیه، آذربایجان و ارمنستان در روز بیستم آبان ماه تمام شد. به دنبال این مبادرت صلح جویانه نیروهای محافظ صلح و دوستی روسیه برای ارزیابی بر اجرای دقیق مراحل آتش بس از جمله تخلیه نیروهای ارتش ارمنستان از سه منطقه اشغالی باقی‌مانده و مبادله اسرای جنگی در خطوط تماس نیروهای متخاصم در قره باغ و نیز کریدور لاچین ساکن شدند. ولی آیا دستیابی به چنین توافقی در معنای حل همیشگی مناقشه میباشد و مسکو توانسته است نقطه نهایی بر این مناقشه فاجعه بار بگذارد یا این که برخلاف خوش بینی های مو جود، خطر بر افروخته شدن دوباره نبرد در آینده وجود دارد؟
دیدار واعظی و مصطفی اف
محمود واعظی، مدیر دفتر رئیس جمهوری جمهوری اسلامی ایران سوم دی ماه در دیدار با شاهین مصطفی اف، نائب رئیس نخست وزیر جمهوری آذربایجان در تهران با ابراز خرسندی از پایان یافتن منازعه نظامی فی مابین جمهوری آذربایجان و ارمنستان گفته که کشور ایران برای یاری به حل همیشگی و قطعی مناقشه در بین دو سرزمین همسایه مهیا است .
معترضان ارمنی راهبندان ایجاد کردند / مخالفان پاشینیان در خیابان های ارمنستان
از نگاه جمهوری اسلامی ایران اختلافات فی مابین کشورها به ویژه همسایگان می بایست از روش گفتگو حل و فصل گردد و مبارزه ابدا نمی تواند جایگزین راه‌حل های سیاسی باشد. این گفتگوها احتمالاً به حقیقت های میدانی بعد از مبارزه اشاره دارد که به رغم پایان یافتن زد خورد های خونین و عقب نشینی ارتش ارمنستان از زمین ها اشغالی دست‌کم دو سوم \”استان خودمختار قره باغ کوهستانی\” هنوز ذیل حاکمیت جمهوری آذربایجان وجود ندارد و آینده حقوقی آن در هاله ای از ابهام جای‌دارد.
نقش پوتین و روسیه
ولادیمیر پوتین، رئیس جمهوری روسیه تحت عنوان بازیگر مهم در مراحل صلح و دوستی قره باغ هم در کنفرانس مطبوعاتی هر ساله خویش که در تاریخ هفتم دی ماه در مسکو برگزار شد بر این فرمان صحه گذاشت و در سخنانی کنایه دار به صورت صریح بیان کرد که با وجود آنکه قره باغ کوهستانی را وابسته به آذربایجان دانسته البته موقعیت پایانی آن حل نشده است .
تصور چیره بر این است که آخر نبرد قره باغ را نمی توان به منزله آخر مناقشه قره باغ تلقی کرد و رهبران آذربایجان و ارمنستان ناچار می باشند برای حل همیشگی مناقشه راه حل بیاندیشند. در غیر این شکل اختلافات دیرینه آذربایجان و ارامنه بر سر قره باغ کوهستانی بدور تسلسل باطل نزاع در ناحیه منتهی خواهد شد و خسارات دیگری پدید خواهد آورد.
جذاب اینکه الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان بعد از فروکش کردن شادمانی روزهای ابتدا امضای توافقنامه شکاف مخاصمه چنین احتمالی را به دور از ذهن ندانسته است . وی روز چهارم دی ماه در جریان بازدید از ناحیه جنگزده زنگیلان خاطرنشان کرد: \”هیچ کس نمی تواند تضمین دهد که فاشیسم ارمنی بعداز چندین سال مجدد سربرنخواهد آورد.\” این سخنان علی اف به نوعی حکایت از نگرانی دولت مورد نظر وی از تحولات آینده دارد.
بازگشت هفت منطقه مورد اشغالی
درست است که بازگردانده شدن هفت منطقه اشغالی و قره باغ کوهستانی حق مسلم و رسمی آذربایجان بود و در اوراق بین المللی هم در این مورد مکان هیچ گونه بحثی نیست البته ذهنیت ارامنه را در پذیرش چنین حقوقی نمی توان به سادگی تغییر‌و تحول بخشید، و مبادرت دولت پاشینیان در امضای توافقنامه سوراخ مخاصمه هنوز قسمت اعظم جامعه ارمنستان و دیاسپورای ارمنی مقیم اروپا و ایالات متحده را قانع نکرده است . لذا احزاب مخالف دولت پاشینیان را به کارشکنی متهم می نمایند و توافقنامه امضاء گردیده را مدرک کاپیتولاسیون و تسلیم قلمداد می نمایند. درست با همین تصور آن‌ها از به عبارتی لحظه امضای توافقنامه به مخالفت برخاستند و بر استعفای نخست وزیر اصرار کردند، حتی هفده حزب مخالف دولت برای ارمنستان در آغاز وزیر زمانه گذر گزینش کردند.
از اهداف سفر وزیر خارجه آذربایجان به تهران: بررسی شرایط پساجنگ قره باغ
معارضان دولت پاشینیان در فضای هیجانی و متلاطم فعلی امیدوارند بعد از دو سال از سپری شدن انقلاب مخملی از روش تبهکار کردن نخست وزیر پاشینیان به امضای \”توافقنامه ننگین قره باغ\” اقتدار را مجدد به دست گیرند و عموم ارمنی را با خویش همدم سازند. درحالی که موفقیت ملی گرایان و برکناری پاشینیان از قدرت بعید میباشد امیدها و آرزوی ارامنه را برآورده نماید و یا این که اختلالی در اجرای توافقنامه بوجود آورد. آنان فراموش کرده اند که امتناع از مراحل آشتی فقط به موج تازه خشونت در ناحیه دامن خواهد زد که سود آن بر باد رفتن بیشتر سرمایه ملی و انسانی مرزوبوم خواهد بود و انزوای بین المللی آن را تشدید خواهد کرد. گمان می رود که در شکل اقتدار یافتن احزاب رادیکال در ارمنستان تجربه 26 سال پیشین آذربایجان پیش روی مقامات قرار خواهد گرفت تا سرزمین بازنده در تفکر انتقام از ناکامی در نزاع 44 روزه باشد و با کل قدرت سیاست روانشیستی برای بازپس گیری زمین های از دست رفته قره باغ علی الخصوص شوشا را در پیش بگیرد. وجود کلیسای جامع غازانچتسوتس این شهر از دید مذهبی برای ارامنه حائز اهمیت ویژه میباشد و ارامنه هم مانند عموم آذربایجان شوشا را مهد فرهنگی و شرعی خویش میدانند. بدین ترتیب احزاب مخالف دولت ارمنستان احتمالاً این زمینه را مستمسک ادعای خویش قرار خواهند داد. حالا آنکه از دید حقوق بین الملل وابستگی شهر تاریخی شوشا به ارمنستان محلی از اعراب ندارد و سماجت ارامنه بر موضع‌ها خویش حقی را برای آنان تولید نخواهد کرد و تنهاً به تشدید جو خصومت و بی اعتمادی میان دو ملت دامن خواهد زد.
سوراخ جنگ باز است
در این بین همگام با مخالفت های عظیم داخلی با توافقنامه شکاف مخاصمه، در آن سوی مرز هم دیاسپورای ارمنی کلیه نیروهای خویش را برای ضدیت با توافقنامه مزبور بسیج کرده اند که خروجی آن شناسایی استقلال قره باغ کوهستانی به وسیله نهاد های ضابطه گذاری کشورهای فرانسه، هلند، بلژیک و لوگزامبورگ میباشد. چنین بنظر میرسد که دومینوی شناسایی استقلال و \”حق گزینش سرانجام\” برای ارامنه قره باغ در آینده مشکلاتی را در رابطه ها آذربایجان با غرب تولید خواهد کرد و منجر ایجاد تنش در رابطه ها گردد. ولی مبادرت دولت های اروپایی فقط نتایج رایزنی و تبلیغات لابی ارمنی نیست، بلکه خود غربی ها هم از اینکه روسیه در پروسه صلح و آشتی آن‌ها را بدور زده است خشمگین می باشند. براین اساس نبرد دور از شوخی با انحصارطلبی روسیه در قفقاز جنوبی را استارت کرده اند. درین کمپین ضد روسی دولت آن سوی اقیانوس آتلانتیک یعنی آمریکا ایالات متحده هم با اروپا هم آوا شده‌است. درین راستا کلارک کوپر، مشاور وزیر کارها خارجه ایالات متحده حضور روسیه و صلح و دوستی بانان این دولت در قره باغ را \”مخل ثبات\” در ناحیه می داند میباشد. چنین به حیث میرسد که ایالات متحده و فرانسه مبادرت یکجانبه روسیه در میانجیگری دربین آذربایجان و ارمنستان را تحمل نمی‌کنند و با تحریک ملی گرایان ارمنی درصدد برهم زدن پروسه صلح و دوستی می‌باشند. ولی آن ها برای مداخله در کارها ناحیه با محدودیت های دورازشوخی مواجه می‌باشند و بیشتر به پرخاشگری روی آورده اند. صرفا آرزو این دو دولت بازی نقش در قالب تیم مینسک سازمان امنیت و همیاری اروپاست که آن هم به‌تدریج فلسفه وجودی خویش را از دست میدهد و با خطر انحلال روبه روست.
رویکرد صلح و دوستی در قره باغ، پایان جنگ یا آغاز درگیری؟
پس نتیجه می‌گیریم که رویکرد صلح و دوستی در قره باغ کوهستانی و حل و فصل مناقشه طولانی برهه زمانی چندان هموار وجود ندارد. به عبارتی تجربه حس ناکامی در طرف آذربایجان که به مبارزه 44 روزه منتهی شد در ارمنستان هم وجود داراست و آشوب های پساجنگ دراین جمهوری قفقاز جنوبی منظره نامعلومی را برای صلح و دوستی در حوزه رسم می نماید که ممکن میباشد به دور جدیدی از خشونت ها را به همراه آورد. کارایی اروپا و ایالات متحده در واکنش با مناقشه قره گلشن فارغ از شک و تردید تولید کننده وجود ندارد و آن ها با حمایت غیراصولی و تعصب آلود از یکی‌از طرفین مناقشه و نیز تشویق جدایی طلبی در ناحیه عملاً آتش بیار معرکه گردیده اند. چنین اقدامات تحریک آمیزی میتواند در درازمدت دوستی و امنیت را به طور کلی حیطه به خطر اندازد و عمیق خیس شدن آسیب های کهنه مناقشه سی ساله را سبب خواهد شد. سود قهری چنین رویکردی ویرانی و فجایع دهشتباری میباشد که حوزه قفقاز جنوبی تاب تحمل آن را ندارد.
رویه دیگر تشویق مردمان حیطه به همزیستی مسالمت آمیز، خودداری از قومگرایی و ادراک متقابل میباشد که میتواند نوید نصیب آینده ای بهتر برای آذربایجان و ارمنستان باشد. تأمین امنیت ارامنه قره باغ و به رسمیت شناخته شدن ﺣﻘﻮق ﺷﻬﺮوﻧﺪی آن‌ها در کنار احیای بی نقص تمامیت ارضی آذربایجان – آن گونه که در طرح دوستی کشور‌ایران بر آن ها تأکید گردیده بود – صرفا رویکرد دستیابی به آشتی و ثبات استوار در ناحیه میباشد و نباید به عذر و بهانه \”حق انتخاب آخر و عاقبت\” طلاق طلبی را به ارامنه مستقر در خاک آذربایجان تجویز کرد و با این فعالیت نظم جهانی و امنیت بین المللی را به خطر انداخت.
مسئولیت جامعه بین الملل
جامعه بین المللی در حالت حاضر برای کاهش آلام عموم آذربایجان و ارمنستان و حل پایانی مناقشه مسئولیت سنگینی بر دوش داراست. تشویق عموم هر دو میهن به تفاهم، بازگشایی خطوط ارتباطی و احیای مراودات اقتصادی، رجوع و برگشت صدها هزار آواره جنگی به موطن خویش، باز شدن مرزهای بین المللی آذربایجان و ترکیه با ارمنستان، تشکیل بازار مشترک حوزه ای و شرکت کردن مؤثر در تجدید بنا بخش ها جنگزده میتواند صلح و آشتی همیشگی و قطعی را برای مردمان ناحیه به ارمغان آورد. دراین مورد مسئولیت جمهوری اسلامی ایران، ترکیه و روسیه تحت عنوان توان های مطرح در ناحیه مضاعف میباشد. این سه دولت میتوانند با ساخت و ساز ادب کم عقل، امداد به مرمت زیرساخت ها و رویا رویی با مداخلات بیگانگان در کارها حوزه نقش تاریخی خویش را ایفا کنند. فقط در این‌حالت دوستی مستمر و قطعی در میان آذربایجان و ارمنستان برقرار شود و آخر پیکار قره باغ به آخر مناقشه قره باغ منتهی گردد.
