با افزایش جمعیت، تغییر سبک زندگی، توسعه صنایع و فراگیری وسایل برقی پرمصرف، مصرف برق در ایران به‌شدت رو به افزایش گذاشته است. طی یک دهه اخیر، هرسال رکورد جدیدی در پیک مصرف به ثبت رسیده و این رشد چشمگیر، زیرساخت‌های تولید برق را به چالش کشیده است. این واقعیت امروز فقط به شکل خاموشی‌های مکرر و اخطارهای وزارت نیرو جلوه‌گر نیست، بلکه تأثیرات عمیق‌تری بر امنیت انرژی، اقتصاد، رفاه اجتماعی و حتی محیط‌زیست برجای می‌گذارد.
ظرفیت تولید کجاست و مصرف چه می‌کند؟
بر اساس آمار شرکت مدیریت شبکه برق ایران، ظرفیت اسمی نیروگاه‌های کشور در پایان سال ۱۴۰۳ به ۹۴ هزار و ۵۷۹ مگاوات رسیده است. اما توان عملی تولید با احتساب تعمیرات، فرسودگی، راندمان پایین برخی واحدها و کمبود سوخت، معمولاً بین ۶۵ تا ۷۵ هزار مگاوات در نوسان است. در مقابل، در تابستان ۱۴۰۳، تقاضای برق کشور به بالای ۸۵ هزار مگاوات برسد.
از سوی دیگر، ساخت نیروگاه‌های جدید به دلایل متعدد اقتصادی، فناوری و زیست‌محیطی با کندی پیش می‌رود و سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در این حوزه کمتر از هدف برنامه‌ریزان است.
مشکل فقط افزایش مصرف نیست
نکته مهم آنکه بخشی از بحران برق ایران ناشی از شدت مصرف بالاست؛ یعنی برای تولید هر واحد محصول یا رفاه خانوار، چند برابر استاندارد جهانی انرژی مصرف می‌کنیم.
برخی از آمارها نشان می‌دهند، شدت مصرف برق کشور ۳ تا ۴ برابر میانگین جهانی است. دلیل اصلی این میزان اتلاف، فرسودگی شبکه، ضعف مدیریت سمت تقاضا و نبود برنامه جدی برای ارتقای بهره‌وری انرژی در صنایع و منازل است.
همچنین اوج مصرف در تابستان عمدتاً به‌دلیل استفاده گسترده از کولر و صنایع انرژی‌بر رقم می‌خورد. در این دوره، وزارت نیرو معمولاً ناگزیر به اعمال خاموشی‌های چرخشی، کاهش برق صنایع و اجرای برنامه‌های مدیریت بار میشود. صنعتگران و مردم هرساله نگران تکرار این وضعیت هستند و تأثیرات آن در سطح تولید ملی، تورم و نارضایتی اجتماعی خود را نشان می‌دهد.
آسیب‌شناسی بودجه و سرمایه‌گذاری
بر اساس این گزارش، آنطور که کارشناسان تاکید می‌کنند افزایش بدهی دولت به نیروگاه‌سازان و پیمانکاران، نبود مشوق‌های کافی برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، و تأخیر در دریافت مطالبات از خریداران عمده برق، همگی فرآیند توسعه زیرساخت‌های تولید را کند کرده‌اند.
به همین دلیل، هرچند ظرفیت اسمی نیروگاه‌ها سالانه رشدی حدود ۲-۳ هزار مگاوات مشاهده میشود، اما این رشد پاسخگوی افزایش سالانه مصرف نیست.
فرسودگی شبکه و تلفات بالای انتقال
از سویی دیگر شبکه برق ایران با حدود ۵۰۰ هزار کیلومتر خطوط انتقال و توزیع، یکی از گسترده‌ترین شبکه‌های منطقه است ولی با مشکل فرسودگی، تلفات بالا (تا ۱۱ درصد)، و نیاز به نوسازی گسترده مواجه است. تلفات انرژی نه‌تنها هزینه اقتصادی دارد، بلکه فشار مضاعفی به تولید وارد می‌کند.
انرژی تجدیدپذیر؛ سهم اندک، امید بزرگ
در خصوص انرژی‌های تجدیدپذیر نیز باید اشاره کرد که تا سال ۱۴۰۳، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر (مثل خورشیدی و بادی) در تأمین برق ایران کمتر از یک درصد کل ظرفیت بوده است. افزایش این سهم نیازمند سیاست‌گذاری کلان، سرمایه‌گذاری وسیع و رفع موانع حقوقی و اقتصادی است. با این حال، توسعه این منابع می‌تواند پایداری شبکه و امنیت انرژی را در درازمدت تضمین کند.
تجربه کشورهای موفق؛ الگویی برای ایران
برخی کشورهای همسایه و پیشرو با اجرای سیاست‌های جدی صرفه‌جویی، تشویق به استفاده از وسایل کم‌مصرف، هوشمندسازی شبکه و واقعی‌سازی تعرفه انرژی بر اساس مصرف، توانسته‌اند تقاضا را کنترل کنند. ایران نیز باید چنین سیاست‌هایی را متناسب با اقتصاد و فرهنگ خود پیاده‌سازی کند.
علیرضا سهرابی، استاد و پژوهشگر حوزه انرژی الکتریکی در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: بزرگ‌ترین مشکل، شکاف میان رشد مصرف و توسعه ظرفیت عملی تولید است. چند سال است که شدت مصرف رشد سالانه بالاتر از افزایش ظرفیت دارد. مشکلاتی مثل فرسودگی نیروگاه‌ها، محدودیت تأمین سوخت و حتی عدم استفاده حداکثری از ظرفیت تجدیدپذیرها نیز در تشدید بحران مؤثر بوده‌اند. متأسفانه سیاست‌های مدیریت سمت تقاضا و فرهنگ‌سازی مصرف بهینه هم ضعیف اجرا شده و فرهنگ «مصرف بی‌محابا» در کشور ما جا افتاده است.
وی در پاسخ به این سوال که راهکار عملی برای برون‌رفت از این شرایط را چه می‌دانید؟ تصریح می‌کند: واقعی‌سازی تعرفه برق و هدفمند کردن یارانه‌ها، سرمایه‌گذاری مؤثر در توسعه نیروگاه‌های با بهره‌وری بالا و انرژی‌های نو، هوشمندسازی شبکه، کاهش تلفات و آموزش عمومی برای ارتقا فرهنگ مصرفی، باید هم‌زمان پیگیری شوند. هر چقدر با تأخیر پیش برویم، زخم ناترازی عمیق‌تر میشود و هزینه اجتماعی و اقتصادی افزایش می‌یابد.
به گفته این کارشناس انرژی، برق ایران در آستانه یک بحران ساختاری قرار دارد. حل آن نیازمند یک بسته اصلاحات همه‌جانبه در مدیریت مصرف، سرمایه‌گذاری و فناوری است؛ وگرنه نه‌تنها خاموشی‌ها بلکه تورم انرژی و فشار اقتصادی بزرگ‌تر گریبانگیر خانواده‌ها و صنایع خواهد شد.
منبع:
مهر
پریا ابراهیمی
با افزایش جمعیت، تغییر سبک زندگی، توسعه صنایع و فراگیری وسایل برقی پرمصرف، مصرف برق در ایران به‌شدت رو به افزایش گذاشته است. طی یک دهه اخیر، هرسال رکورد جدیدی در پیک مصرف به ثبت رسیده و این رشد چشمگیر، زیرساخت‌های تولید برق را به چالش کشیده است. این واقعیت امروز فقط به شکل خاموشی‌های مکرر و اخطارهای وزارت نیرو جلوه‌گر نیست، بلکه تأثیرات عمیق‌تری بر امنیت انرژی، اقتصاد، رفاه اجتماعی و حتی محیط‌زیست برجای می‌گذارد.
ظرفیت تولید کجاست و مصرف چه می‌کند؟
بر اساس آمار شرکت مدیریت شبکه برق ایران، ظرفیت اسمی نیروگاه‌های کشور در پایان سال ۱۴۰۳ به ۹۴ هزار و ۵۷۹ مگاوات رسیده است. اما توان عملی تولید با احتساب تعمیرات، فرسودگی، راندمان پایین برخی واحدها و کمبود سوخت، معمولاً بین ۶۵ تا ۷۵ هزار مگاوات در نوسان است. در مقابل، در تابستان ۱۴۰۳، تقاضای برق کشور به بالای ۸۵ هزار مگاوات برسد.
از سوی دیگر، ساخت نیروگاه‌های جدید به دلایل متعدد اقتصادی، فناوری و زیست‌محیطی با کندی پیش می‌رود و سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی در این حوزه کمتر از هدف برنامه‌ریزان است.
مشکل فقط افزایش مصرف نیست
نکته مهم آنکه بخشی از بحران برق ایران ناشی از شدت مصرف بالاست؛ یعنی برای تولید هر واحد محصول یا رفاه خانوار، چند برابر استاندارد جهانی انرژی مصرف می‌کنیم.
برخی از آمارها نشان می‌دهند، شدت مصرف برق کشور ۳ تا ۴ برابر میانگین جهانی است. دلیل اصلی این میزان اتلاف، فرسودگی شبکه، ضعف مدیریت سمت تقاضا و نبود برنامه جدی برای ارتقای بهره‌وری انرژی در صنایع و منازل است.
همچنین اوج مصرف در تابستان عمدتاً به‌دلیل استفاده گسترده از کولر و صنایع انرژی‌بر رقم می‌خورد. در این دوره، وزارت نیرو معمولاً ناگزیر به اعمال خاموشی‌های چرخشی، کاهش برق صنایع و اجرای برنامه‌های مدیریت بار میشود. صنعتگران و مردم هرساله نگران تکرار این وضعیت هستند و تأثیرات آن در سطح تولید ملی، تورم و نارضایتی اجتماعی خود را نشان می‌دهد.
آسیب‌شناسی بودجه و سرمایه‌گذاری
بر اساس این گزارش، آنطور که کارشناسان تاکید می‌کنند افزایش بدهی دولت به نیروگاه‌سازان و پیمانکاران، نبود مشوق‌های کافی برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی، و تأخیر در دریافت مطالبات از خریداران عمده برق، همگی فرآیند توسعه زیرساخت‌های تولید را کند کرده‌اند.
به همین دلیل، هرچند ظرفیت اسمی نیروگاه‌ها سالانه رشدی حدود ۲-۳ هزار مگاوات مشاهده میشود، اما این رشد پاسخگوی افزایش سالانه مصرف نیست.
فرسودگی شبکه و تلفات بالای انتقال
از سویی دیگر شبکه برق ایران با حدود ۵۰۰ هزار کیلومتر خطوط انتقال و توزیع، یکی از گسترده‌ترین شبکه‌های منطقه است ولی با مشکل فرسودگی، تلفات بالا (تا ۱۱ درصد)، و نیاز به نوسازی گسترده مواجه است. تلفات انرژی نه‌تنها هزینه اقتصادی دارد، بلکه فشار مضاعفی به تولید وارد می‌کند.
انرژی تجدیدپذیر؛ سهم اندک، امید بزرگ
در خصوص انرژی‌های تجدیدپذیر نیز باید اشاره کرد که تا سال ۱۴۰۳، سهم انرژی‌های تجدیدپذیر (مثل خورشیدی و بادی) در تأمین برق ایران کمتر از یک درصد کل ظرفیت بوده است. افزایش این سهم نیازمند سیاست‌گذاری کلان، سرمایه‌گذاری وسیع و رفع موانع حقوقی و اقتصادی است. با این حال، توسعه این منابع می‌تواند پایداری شبکه و امنیت انرژی را در درازمدت تضمین کند.
تجربه کشورهای موفق؛ الگویی برای ایران
برخی کشورهای همسایه و پیشرو با اجرای سیاست‌های جدی صرفه‌جویی، تشویق به استفاده از وسایل کم‌مصرف، هوشمندسازی شبکه و واقعی‌سازی تعرفه انرژی بر اساس مصرف، توانسته‌اند تقاضا را کنترل کنند. ایران نیز باید چنین سیاست‌هایی را متناسب با اقتصاد و فرهنگ خود پیاده‌سازی کند.
علیرضا سهرابی، استاد و پژوهشگر حوزه انرژی الکتریکی در گفتگو با خبرنگار مهر می‌گوید: بزرگ‌ترین مشکل، شکاف میان رشد مصرف و توسعه ظرفیت عملی تولید است. چند سال است که شدت مصرف رشد سالانه بالاتر از افزایش ظرفیت دارد. مشکلاتی مثل فرسودگی نیروگاه‌ها، محدودیت تأمین سوخت و حتی عدم استفاده حداکثری از ظرفیت تجدیدپذیرها نیز در تشدید بحران مؤثر بوده‌اند. متأسفانه سیاست‌های مدیریت سمت تقاضا و فرهنگ‌سازی مصرف بهینه هم ضعیف اجرا شده و فرهنگ «مصرف بی‌محابا» در کشور ما جا افتاده است.
وی در پاسخ به این سوال که راهکار عملی برای برون‌رفت از این شرایط را چه می‌دانید؟ تصریح می‌کند: واقعی‌سازی تعرفه برق و هدفمند کردن یارانه‌ها، سرمایه‌گذاری مؤثر در توسعه نیروگاه‌های با بهره‌وری بالا و انرژی‌های نو، هوشمندسازی شبکه، کاهش تلفات و آموزش عمومی برای ارتقا فرهنگ مصرفی، باید هم‌زمان پیگیری شوند. هر چقدر با تأخیر پیش برویم، زخم ناترازی عمیق‌تر میشود و هزینه اجتماعی و اقتصادی افزایش می‌یابد.
به گفته این کارشناس انرژی، برق ایران در آستانه یک بحران ساختاری قرار دارد. حل آن نیازمند یک بسته اصلاحات همه‌جانبه در مدیریت مصرف، سرمایه‌گذاری و فناوری است؛ وگرنه نه‌تنها خاموشی‌ها بلکه تورم انرژی و فشار اقتصادی بزرگ‌تر گریبانگیر خانواده‌ها و صنایع خواهد شد.
منبع:
مهر
پریا ابراهیمی
