ویژگی ها و مفروضات آینده پژوهی

ویژگی ها و مفروضات آینده پژوهی

مقدمه

در عصر دانایی، دانش اساسی ترین سرمایه انسان ها، سازمان ها و حکومت هاست. این عصر، عصر رشد حیرت انگیز علوم و فناوری ها، هم افزایی میان آنها و تغییر شتابان و عصر پیچیدگی ،آشوب و سامانه های باز است. اغلب این تغییرات را نمی‌توان مهار کرد، بلکه می‌توان به پیشوازش رفت و از آن پیش افتاد.

پیش بینی های ذهنی از جمله مولفه های حساس مدیریت مدرن است.  پیش بینی ها همیشه اشتباه از آب در نمی‌آیند، بلکه آنها می‌توانند به شکل قابل قبولی درست باشند و این مساله بسیار خطرناک است. اغلب این پیش بینی ها بر پایه این فرض بنا میشود که “جهان فردا شبیه به جهان امروز خواهد بود.”

مشکل اصلی در دنیای امروزی نبود اطلاعات نیست، بلکه فقدان ظرفیتی مناسب برای شناسایی و انتخاب اطلاعات درست و حساس است. آیا راه حل جستجوی پیش بینی های بهتر تکنیک های بهتر و یا بکارگیری پیشگویی های مجرب تر است؟ نیروهای زیادی در شکل دهی به آینده دخیل بوده و علیه پیش بینی دقیق عمل می‌کنند.

ضرورت آینده پژوهی

بسیاری از حوادث و رویدادهای آینده قابل پیش بینی و انقیاد هستند. دخالت انسان در این روند موجبات تغییر و تحولات مطلوب را ایجاد خواهد کرد. اما در اغلب موارد اشتغال به زمان حال و تلاش در جهت رفع مشکلات موجود، مانع از آن می‌شود که مدیران و تصمیم گیرندگان به آینده بیندیشند؛ حال آنکه مشکلات کنونی ناشی از عدم شناخت آینده ای بوده است که اینک “زمان حال” نامیده میشود. به بیان روشنتر، بحران ها و مشکلات کنونی، موجه ترین دلیل برای اندیشیدن پیرامون درباره آینده است. ناگفته پیداست که بحران های امروز نتیجه قهری نپرداختن به موانع و مشکلات، قبل از بروز آنها به شکل بحران است.

عامل دیگری که پرداختن به آینده را اجتناب ناپذیر می‌سازد، در سرعت تحولات نهفته است. تحولات حیرت آور عصر حاضر، ناشی از دگرگونی های شگفت در حوزه فناوری و روند شتابناک جهانی شدن می‌باشد. شاید تحول در فناوری عمده ترین نقش را در ایجاد چنین فضایی ایفا می‌کند، زیرا تحول فناوری به مثابه تغییر در شئون و ابعاد مختلف زندگی است. باید توجه داشت که حضور عاملانه در روند تحولات آینده، کاهش تهدیدات و افزایش فرصت ها و گزینه ها، نیازمند رویکردی آینده پژوهانه است که امکان کنشگری در رخدادهای آینده را فراهم می‌سازد.

تاریخچه آینده پژوهی

از زمانی که بشر بر زمین گام نهاد همواره اشتیاق فهم و درک آینده را داشته است. تلاش برای شناخت آینده توسط بشر به اشکال گوناگون در ادوار تاریخ بصورت متفاوت انجام شده است؛ در عهد باستان پیشگویان و کاهنها از طریق سیر در احوال کواکب، سوابط و سیاره ها و اجرام سماوی و رمل و اسطرلاب و علوم غریبه و … نمونه هایی از کسانی هستند که در گذشته تلاش کردند به نحوی به این اشتیاق در نزد خاص و عام را پاسخ دهند. برای مثال از روی رنگ آب نیل تشخیص میدادند که سال آینده مثلاً سال پر بارانی خواهد بود یا خیر.

اولین نشانه های جدی تر توجه بشر به آینده در عصر روشنگری دیده میشود، عصری که بشر باور داشت که علوم برای هر چیزی راه حلی خواهند یافت. قوانین نیوتن در مورد حرکت، درک و تحلیل بسیاری از پدیده ها را ممکن ساخته بود. در اثر رشد شتابان علوم در این دوره، متفکرین عصر روشنگری واقعا به این نتیجه رسیده بودند که تنها زمان می‌خواهد تا همه قوانین و قواعد جامعه و محیط پیرامون بشر معلوم و آشکار شود.

اولین فعالیت آینده پژوهی در قالب یک تحلیل علمی در سالهای 1۹۳۰ تا 1۹۳۳ توسط یک گروه محققین و با سرپرستی ویلیام اف آگبرن در زمینه جامعه شناسی که علم نوپایی شناخته می‌شد، در آمریکا انجام شد. این گروه رای اولین بار متدولوژی های علمی نظیر برونیابی و بررسی های علمی را در مورد روندهای اجتماعی روز آمریکا به انجام رسانده و ضمن انتشار اولین کاتالوگ روندها، موفق به آینده بینی های مهمی از جمله افزایش نرخ مهاجرت و ازدیاد طالق شد.

همچنین بالفاصله پس از جنگ جهانی دوم و به دنبال تجزیه و تحلیل تکنولوژی های مورد استفاده در آلمان و ژاپن، متدهای نوینی برای آینده پژوهی ابداع شد و در نتیجه آن دستاوردهای تکنولوژی مهم دهه های 1۹۵۰ و 1۹۶۰ شامل رادار، موشک های بالیستیک قاره پیما و حمل و نقل هوایی از قبل پیش بینی شد. در دوران جنگ سرد و مسابقه تسلیحات هسته ای، دغدغه مهم دست اندرکاران نظامی، پیش بینی زنجیره رخدادهایی بود که پس از یک رویارویی احتمالی هسته ای می‌توانست اتفاق بیفتد. از همین رو، اولین بازیه ای جنگی بوجود آمد. اینها مدل هایی از یک رویارویی هسته ای بودند که احتمالات مختلف را بررسی و تحلیل می‌کردند.

شکل کامل تر این مدل ها، موجب بوجود آمدن سناریو شدند که امروزه یکی از مهم ترین ابزارهای آینده پژوهی محسوب می‌شود. با کمک این سناریوها، سلسله رویدادهای متصور در یک زمان بسیار کوتاه پس از شروع یک جنگ هسته ای، قابل تصور و مدل کردن بوده و در نتیجه می‌توان عکس العملها و نحوه آمادگی های لازم برای روبرو شدن با چنین جنگی را تدوین نمود. این مشابه همان نقشی است که سناریو به عنوان یک ابزار در آینده پژوهی فعلی بازی می‌کند.

تعریف آینده پژوهی

آینده پژوهی، فرآیند تلاش سیستماتیک برای نگاه به آینده بلند مدت علم، تکنولوژی، محیط زیست، اقتصاد و اجتماع میباشد که با هدف شناسایی تکنولوژی های عام نوظهور و تقویت حوزه های تحقیقات استراتژیکی است که احتمالاً بیشترین منافع اقتصادی و اجتماعی را به همراه دارند.

در حقیقت می‌توان گفت آینده پژوهی، فرآیندی سیستماتیک، مشارکتی و گردآورنده ادراکات آینده است که چشم اندازی میان مدت تا بلند مدت را با هدف اتخاذ تصمیم های روزآمد و بسیج اقدامات مشترک بنا می سازد. لوک معتقد است آینده پژوهی ابزاری سیستماتیک برای ارزیابی آن دسته از توسعه های علمی و تکنولوژیکی است که می‌توانند تأثیرات بسیار شدیدی بر رقابت صنعتی، خلق ثروت و کیفیت زندگی داشته باشند.

آینده پژوهی

معادل لغت لاتین(Futures study) است. کلمه جمع به این دلیل استفاده شده است که با بهره گیری از طیف وسیعی از متدلوژی ها و بجای تصور «فقط یک آینده»، به گمانه زنی های سیستماتیک و خردورزانه، در مورد نه فقط «یک آینده» بلکه «چندین آینده متصور» مبادرت می‌شود.

اجزاء آینده پژوهی

آینده از تعامل چهار عنصر ایجاد می شود:

• روندها: سرشتی تکراری و تناوبی دارند و تجربه، سابقه و اطلاعاتی از آنها موجود است.
• رویدادها: سرشتی ضد روند دارند، غیرتناوبی و به صورت یکباره پدید میآیند. هیچ تجربه و سابقه تاریخی و دادهای از آنها وجود ندارد. از اینرو در آینده مدیریت رویدادها؛ بیش و پیش از آنکه تجربه لازم باشد نوآوری و خلاقیت مهم است.
• تصاویر: نشان می‌دهند بازیگران چه عزم و اراده ای دارند و بر این اساس مطالعه این تصاویر برای
  فهم و درک آینده به ما کمک میکند. برنامه ها، چشم اندازها، استراتژی ها، استراتژی های رقیب مثلا چشم
  انداز ،1۴0۴طرح خاورمیانه بزرگ از این جمله اند.
• اقدامات: هدف آینده پژوهی پیشبینی نیست بلکه قصد دارد پیامد رفتار بازیگران در شکل گیری آینده های بدیل را بررسی کند.

مثلت آینده پژوهی

در عرصه مدیریت اصوال مدیریت اقدامی است برای آینده و اداره رخدادهایی که در حال اتفاق افتادن است. گذشته ها گذشته و دیگر تغییری برنمیتابد. حال گریزپا تبدیل به گذشته خواهد شد. آینده تنها فرصتی است که در آن و با آن بدنبال آرمان ها، آرزوها، اهداف، استراتژی ها و … هستیم؛ و در نهایت به دنبال صید پیش دستانه فرصت ها و پرهیز از مخاطرات هستیم.

مثلث آینده پژوهی حاصل تقابل سه نیروی متفاوت است که عبارتند از :

• کشش آینده: الزامات و اقتضایاتی که به ما میگوید چشم انداز خلق کن، استراتژی تدوین و اجرا کن. اغلب برنامه ریزیهای خردمندانه برای آینده است.
• فشار حال: مشکالت و چالش هایی که باید در حال حاضر حل شوند.
• وزن گذشته: ترکیب تمامی مسائلی که ما آموخته ایم، دروه های آموزشی، تجربیات گذشته و …

تفاوت آینده پژوهی و برنامه ریزی

یکی از الزامات سازمان هـا، برخـورداری از برنامـه اسـت. برنامـه ریـزان، در سـازمان با مطالعات گسترده در سطوح عالی و میانی برنامه ریزی های اساسـی را بـرای سـازمان انجـام می‌دهند. اما نکتهای که باید به آن توجه کرد این است که در برنامه ریزی ، مـدیران از زمـان حال شروع و به سوی آینده حرکت میکنند. به عبارت دیگر، حرکت وزن گذشته فشار حال کشش آینده 10  رو به بیرون است و می‌کوشند در شرایط مختلف کشف کنند که کدام آینده رخ خواهد داد؛ بنابراین نقطه شروع این آینده غالبا در زمان حال است.

پارک های علم و فناوری و اقتصاد / اقتصاد را به پارک ببریم

اما در آینده‌پژوهی برنامه‌ریزی رو به درون است، یعنی با انتخاب یک یا چنـد هـدف یـا موقعیت خاص در زمان آینده برنامهریزی شروع می شود. پـس از تعیین نقطه شروع در آینده، با رویکرد برنامه ریزی سنتی، از آینده به سوی امروز برنامه ریزی شروع می شود. از این روست که این رویکرد را اکتشافی می نامند، یعنی برنامه ریزان ابتدا به افق آینده می‌روند و با حضور در افق آینده و دیده بانی حال و گذشته مسیرهای مشخص را برای معماری توسعه از آینده به حال تعیین و مشخص می‌سازند.

سطوح آینده پژوهی

از آنجا که آینده پژوهی یک دانش بین رشته ای است و کاربردهای فراوانی در حوزه های مختلف دارد، بسته به موضوع مورد مطالعه، روش مطالعاتی و ارزشهای آینده پژوه، دارای سطوح متفاوتی است، ریچارد اسالتر این سطوح را چنین تقسیم بندی کرده است:

• آینده پژوهی عامه پسند: این شیوه مبتنی بر مفروضات حاکم بر روابط اجتماعی است. آینده پژوهی عامه پسند، ابتدایی و ساده است و به گونه ای ناخودآگاه از وضعیت موجود دفاع میکند و معتقد است آینده با علم و فناوری بنا نهاده می‌شود. این روش محافظه کار بوده و در عین حال بیش از حد مبتنی بر فناوری است و اغلب فاقد مفروضات لحاظ شده است.

• آینده پژوهی مسئله محور: این روش تلاش دارد با شناسایی و تعریف مشکلات و موانع، برای آنها راه حل هایی، هر چند ظاهری و غیرمتقن ارائه نماید.
• آینده پژوهی انتقادی: این روش اهتمام ویژهای به تحلیل فرضیه ها، تصورات و پارادایم ها دارد. در روش انتقادی پس از مطالعه و بررسی بر روی محورهای یاد شده، تأثیر سوگیری های مختلف فرهنگی و سنت های تحقیق بر کار پژوهش آینده، مورد توجه قرار میگیرد.
• آینده پژوهی معرفت شناسانه: این روش می‌کوشد تا ثابت کند که مشکلات و گرفتاری های ریشه در نگرش ما به جهان و راه های شناختی مان داشته و راه حل ها نیز از دگرگونی های نهفته و غیرقابل پیش بینی در این سطح ناشی می‌شود.

 معرفی رشته

آینده پژوهی رشته ای میان رشته ای و تلفیقی از علوم مهندسی و مدیریت است. هدف از این رشته تربیت متخصصانی است که دارای قدرت تخیل، پیش بینی و تصمیم‌گیری صحیح و به موقع در عرصه های خرد و کلان مخصوصا در عرصه علم و فناوری باشند.
آینده پژوهی منعکس می‌کند که چگونه از دل تغییرات یا عدم تغییرات” امروز” ، واقعیت “فردا ” بوجود می آید. منظور از “آینده” در آینده پژوهی، “آینده ای نامحدود” است. یعنی آینده بطور کامل از پیش تعیین شده نیست. آینده پژوهان با شناسایی حالت های مختلفی که در آینده می توانند رخ دهند برای دستیابی به آینده ای که نیازهای آنان را تامین و برآورده می کند، برنامه ریزی می کنند. در واقع پیش بینی، بخش کوچکی از فعالیتهای آنان را در بر می گیرد و فعالیتهای آنان، بسیار وسیعتر از پیش بینی آینده می باشد.

در ادامه برای آشنایی بیشتر متقاضیان انتخاب رشته کنکور ارشد و نیز افرادی که در بازار کار و کاریابی به دنبال آینده شغلی بهتری هستند، اطلاعات بیشتری شامل: برنامه درسی(سرفصل) و تعداد واحد ها، دانشگاه های دارای رشته آینده پژوهی، معرفی سایر گرایش های ارشد و دکترای مهندسی صنایع(به منظور ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر آموزش عالی) و معرفی فرصت شغلی و بازارکار این رشته ارائه می شود.

درحال حاضر تنها تعداد محدودی دانشگاه ارائه کننده گرایش آینده پژوهی می‌باشند اما با افزایش نیاز به مدیران آینده نگر و کاردان، این انتظار می‌رود رشته آینده پژوهی رشد قابل توجهی را داشته باشد  و به یکی از رشته های پرمتقاضی در ایران و سراسر ایران تبدیل گردد.

اما از آینده پژوهی چه می‌خواهیم؟

آینده پژوهی به مثابه علم و فناوری، مورد توجه همه کشورها و ملل قرار گرفته است. باید توجه داشت که بسیاری از تصویرهای آینده،         چشم اندازهای خلق شده برای صدور به کشورهای در حال توسعه اند. که یا از عهده آینده پژوهی برنمی‌آیند و یا ضرورت آن را به منزله یک وظیفه ملی درک نکردهاند. در خوشبینانه ترین حالت، تصویرهای فراهم آمده از آینده که در کانون های تفکر غربی ترسیم می‌گردد، حاوی و ناقل ارزش های غربی و نافی منافع ملی کشورهای در حال توسعه است. این کانون های تفکر با شناخت نیاز حیاتی کشورهای دیگر، بر اساس اهداف و منافع ملی خود آینده را ترسیم کرده و رقم میزنند. درک این حقیقت، بار دیگر ضرورت توجه به آینده پژوهی به مثابه فرصت ملی را به ما گوشزد میکند.