یکی از دوره‌های تاریخی تأثیر‌گذار در ایران به‌خصوص در سبک معماری، دوره قاجار و حکومت ناصرالدین شاه بود. اما چه تحولاتی از لحاظ معماری در این زمان اتفاق افتاد؟ به طور کلی ناصرالدین شاه، طولانی‌ترین دوره حکومت را در بین پادشاهان قاجار داشت؛ در دوره او با همت امیرکبیر، اقدامات بسیاری در ایران انجام گرفت. در خلال سفر‌های شاه قجر به اروپا، عناصر و تزئینات کشور‌های غربی وارد سبک معماری سنتی و اسلامی ایران شد. از این رو، خانه‌ها و عمارت‌های مختلفی در این دوره ساخته شده که طراحی نما‌ها و دکور داخلی آن‌ها، متأثر از معماری غرب بود. برای بررسی معماری دوران ناصرالدین شاه با بخش فرهنگ و سینما دانش جوین همراه ما باشید.
ناصرالدین شاه قاجار کیست؟
ناصرالدین میرزا، در ۲۵ تیر ۱۲۱۰ هجری شمسی در روستای کهنمو بخش اسکو آذربایجان شرقی به دنیا آمد. او سومین فرزند از محمدشاه قاجار و ملک‌جهان خانم بود. در هنگام جنگ محمدشاه به همراه عباس میرزا برای یکپارچگی سنی‌ها در خراسان؛ ناصرالدین در این روستا به دنیا می‌آید. محمدشاه به شکرانه پیروزی در این جنگ، نام ناصر را برای فرزندش انتخاب می‌کند.
محمدشاه در سال ۱۲۲۲ خورشیدی، برای پایان‌دادن به تفرقه‌های بین قوانلو و دولو، در 12 سالگی ناصرالدین میرزا را به عقد گلین، دختر عمه ۱۴ساله خود در آورد. در ادامه و در سال 1227 هجری شمسی با مرگ محمدشاه قاجار، ناصرالدین ۱۷ساله به کمک مادرش ملک‌جهان خانم و امیرکبیر به تخت پادشاهی نشست.
ناصرالدین شاه، مشهور به قبله عالم و صاحبقران، طولانی‌ترین دوره حکومت قاجاریه را داشت. در نهایت هنگامی که برای جشن پنجاهمین سالگرد سلطنتش آماده می‌شد، توسط میرزا رضای کرمانی در حرم عبدالعظیم حسنی ترور شد. سنگ قبر ناصرالدین شاه از مرمر نفیس بوده که به‌عنوان یک اثر هنری برجسته سنگ‌تراشی نیز به شمار می‌رود. البته این سنگ اکنون در کاخ‌موزه گلستان تهران نگهداری می‌شود.
معماری سنگ مزار ناصرالدین شاه چگونه است؟
ابعاد این سنگ مزار در حدود 250 در 130 سانتی‌متر بوده و پیکره صاحبقران در ظاهر طبیعی با شمشیری در دست بر روی آن حجاری شده است. اگر نگاهی به این اثر هنری بیندازید، در حاشیه سنگ مرمر قبر ناصرالدین شاه، اشعاری در مدح این شاه قاجار با ظرافت بسیاری تراشیده شده است. در سمت پای چپ شاه، عبارت «عمل استاد عباس‌قلی حجار» حک شده در حالی که برخی از اسناد تاریخی هنرمند سنگ‌تراش را شخصی به نام علی‌اکبر حجار می‌دانند.
از طرفی برخی از منابع تاریخی دیگر؛ حجاری هنرمندانه سنگ مرمر سبزرنگ قبر ناصرالدین شاه را به هنر دست استاد حسین حجارباشی نسبت می‌دهند. به هر حال این گونه که بیان شده استاد حجارباشی در حدود چهار سال زمان برای تراشیدن سنگ یک‌تکه مرمر سبز صرف کرده است.
تحول در معماری ایرانی در دوره ناصرالدین شاه
به طور کلی در دوره ناصری با سفر‌های شاه و شاهزادگان به کشور‌های اروپایی، سبک معماری متجدد در ایران شروع شد. در واقع سلطنت طولانی ناصرالدین شاه نسبت به سایر شاهان قاجار، باعث شد تا آرامش نسبی بر کشور حاکم شده و زمینه مساعدی برای تحولات عمرانی فراهم شود.
برخی از مورخان هنر معماری این دوره را تلفیقی از معماری سنتی ایرانی و سبک نئوکلاسیک غرب می‌دانند. جزئیاتی مانند گچ بری، آینه‌کاری و کاشی‌کاری در این هنر، رونق بیشتری یافت و با عناصر سبک اروپایی درآمیخته شد تا آثار ماندگار را پدید آورد که تا به آن زمان در ایران ساخته نشده بود.
در این دوره، ساختن کاخ‌ها و قصر‌های مجلل، نسبت به قبل بیشتر شده و معماری از نظر ایجاد خلاقیت‌های فضایی بیشتر خود را نشان می‌دهد. در عهد ناصری، خانه ثروتمندان و افراد مطرح مملکت، بیش از قبل با الهام از بناهای اروپایی ساخته می‌شد. در این میان استفاده از ستون در ساختمان نقش مهمی بر عهده داشت. در واقع فضا‌ها با کمک الگوی درون‌گرای معماری ایرانی و بهره‌گیری از سرستون‌های سبک معماری اروپایی طرح‌ریزی می‌شد. علاوه بر آن فرم کتیبه‌ها، سر در‌ها، پنجره‌ها، همچنین آینه‌کاری و نقاشی‌های دیواری در فضای داخلی بنا از سبک معماری غربی الگوبرداری شده بود.
تلفیق سنت و تجدد در معماری دوره ناصری
به طور کلی از زمانی که به‌صورت مستقیم ارتباط گسترده‌ای بین ایران و اروپا برقرار شد و پادشاهان ایرانی به غیر از هدف کشورگشایی به خارج از مرز‌ها قدم گذاشتند، هنر معماری در داخل کشور نیز دستخوش تغییرات اساسی شد. شروع این تحول را می‌توان در مدرسه دارالفنون به چشم دید که به‌خوبی از سبک معماری فرنگی بهره برده است. ستون‌های فرنگی به همراه قوس‌های نیم‌دایره رومی از خصوصیات این نوع معماری بوده که در این بنا به کار رفته است.
پس از آن این شیوه ساخت بنا‌ها در کاخ‌ها و عمارت‌های قصر فیروزه، دوشان‌تپه، باغ فردوس و کاخ سلطنت‌آباد نیز دیده شد. البته ساختمان‌هایی که در دهه آخر سلطنت ناصرالدین شاه ساخته شدند، به‌صورت کامل از ظاهر و معماری فرنگی بهره بردند. از این نمونه می‌توان به قصر یاقوت در سرخه‌حصار تهران اشاره کرد. پلان مکعب‌مستطیل و استفاده از بام شیب‌دار فلزی و بالکن در چهار طرف از ویژگی‌های این عمارت است.
با معماران بزرگ عهد ناصری آشنا شوید!
یکی از معماران مطرح دوره ناصرالدین شاه قاجار، حاجی ابوالحسن نوایی از شاگردان محمدحسن خان صنیع‌الدوله است که در سال 1300 هجری قمری، ملقب به صنیع الملکی و معمارباشی دربار شاه شد. معماری تالار آیینه، حوض‌خانه، اندرون و حرم‌خانه کاخ گلستان از آثار این استاد هنرمند است.
همچنین دوست‌علی خان معیرالممالک، وظیفه طراحی کاخ شمس‌العماره را برعهده داشته و استاد علی‌محمد کاشی معماری این عمارت زیبا را انجام داده است. از طرفی معمار بنای معروف دارالفنون نیز میرزا رضای مهندس از نخستین مهندسان ایرانی دوره قاجار بوده است.
و در پایان؛ آغاز معماری قاجار، تحول در بناهای ماندگار
در این متن به معرفی چهارمین شاه از سلسله حکومت قاجار، اهمیت دوره ناصری و تأثیر آن در سبک معماری ایرانی و طراحی و معماری سنگ قبر ناصرالدین شاه پرداختیم. همان‌طور که اشاره کردیم؛ در زمان حکومت ناصرالدین شاه، الگو‌برداری‌های بسیاری از معماری غربی و ترکیب آن با معماری ایرانی انجام شد. از این رو عمارت‌های مهمی با این سبک هنر معماری ساخته شدند که در این بین می‌توان به مدرسه دارالفنون، شمس‌العماره، میدان توپخانه، کاخ گلستان، مجموعه سپهسالار، تالار آیینه، موزه و تالار برلیان، تکیه دولت، قصر یاقوت، باغ فردوس، کاخ سلطنت‌آباد و کاخ‌های دوشان‌تپه و قصر فیروزه اشاره کرد.
