قصد ما همگام شدن و سفر به زمانه و زندگی مردمان است تا با ذهن و زبان آنان بیش از پیش آشنا شویم. در این سفر تحقیقی به سراغ امیر خسرو دهلوی شاعر نامدار و پارسی گوی هندی رفته ایم. شاعر تاثیر گذاری که بسیاری از نقاط زندگی او دارای ارزش تحقیقی است. در این مقاله تلاش کرده ایم به اختصار نگاهی به زندگی امیر خسرو بیاندازیم و بیشتر با احوال و بوطیقای او آشنا شویم.
نگاهی به زندگینامه دهلوی
ابوالحسن امیر خسرو دهلوی شاعر و عارف نامدار پارسی زبان هندوستان در سال ۶۳۲ – ۶۵۱ هجری در دهلی ولادت یافت. پدرش امیر سیف الدین محمود هنگام حمله مغولان به هندوستان فرار کرد. در آنجا ازدواج کرد و به دربار شمس الدین اِلتُتمِش، پادشاه دهلی راه یافت. او ترک‌نژاد و هندی‌زاد بود و کلمات ترکی و هندی در شعر او بسیار است. در بعضی از متون تحقیقی از امیر خسرو به عنوان پدر ادبیات هندی – فارسی یاد شده. امیر خسرو علاوه بر اطلاعات وسیع از زبان های فارسی و ترکی و عربی و ادبیات این سه زبان، به زبان هندی و ادب نیز آشنایی داشت. وی با داشتن آوازی خوش در موسیقی ایرانی و هندی نیز ماهر و توانا بود.
شاعری از دیار هند
ابوالحسن امیر خسرو دهلوی شاعر و عارف نامدار پارسی زبان هندوستان در سال ۶۳۲ – ۶۵۱ هجری – در دهلی ولادت یافت . پدرش امیر سیف الدین محمود هنگام حمله مغولان به هندوستان فرار کرد . در آنجا ازدواج کرد و به دربار شمس الدین التتمش ، پادشاه دهلی راه یافت. امیر خسرو مانند پدر که سمت امیر الامرایی داشت در دربار قرب و عزت یافته بود و مدتی در درگاه جلال الدین فیروز شاه اقامت داشت. در محضر یکی از بزرگترین و مشهور ترین مشایخ و عارفان یعنی شیخ نظام الدین محمد بن احمد دهلوی معروف به نظام اولیاء شاگردی کرد . امیر خسرو برای پیر و مراد خود احترم فراوان قایل بود و با وجود این که دایم در خدمت سلاطین و امرا بود هیچ گاه از میزان ارادت و توجه او نسبت به شیخ کاسته نشد. امیر نیز مانند استاد خود پیرو سلسله عرفان چشتیه بود .شیخ نیز خسرو را گرامی میداشت.
رابطه امیر خسرو دهلوی و استاد
با حسن دهلوی شاعر نامدار پارسی زبان هند از طریق همین شیخ آشنا شد و بین آن دو دوستی عمیقی ایجاد شد. مدت کوتاهی پس از وفا نظام الدین اولیائ امیر خسرو نیز در سال ۷۰۴ – ۷۲۵ هجری – در گذش و نزدیک شیخ به خاک سپرده شد .خسرو به سبب آشنایی با زبان های فارسی ، ترکی ف عربی و هندی اطلاعات نسبتا خوبی داشت و اشعار فراوانی در زمینه های مختلف سروده است . موسیقی هندی و ایرانی را به خوبی میشناخت . در غزل سرایی پیرو سعدی بود و با توجه به بعضی از غزل های حافظ ، مشخص میشود که وی با اشعار و غزلیات خسرو اشنایی داشته و تا حدب تحت تاثیر او بوده است. شاعران فراوانی از سبک و شیوه و به خصوص ابداعات و نوآوری های امیر خسرو پیروی کرده اند .
نظر یان ریپکا درباره دهلوی
یان ریپکا درباره خمسه امیر خسرو معتقد است : اهمیت آثار امیر خسرو در ادبیات فارسی از این جهت چشم گیر است که در خمسه او داستان های رمانتیک برجسته و اشعار حماسی ممتازی دیده میشود که موضوع های آن ها را از نظامی اقتباس کرده است. شاعر کم و بیش ، رویداد ها را به شکل های گوناگون تصویر کرده و چنان با سخنوری و بلاغت موضوع ها را پرورانده که گویی در مهارت و استادی دست کمی از نظامی نداشته است ; اما او به ژرفای فلسفه زندگی و مسایل حاد اجتماعی توجهی نکرده در عین حال تردیدی نسیت که این تنزل سطح با سلیقه مردم زمان خسرو هم اهنگ بوده است
آثار امیر خسرو دهلوی
آثار منظوم امیر خسرو
- دیوان قصاید و غزلیات.
- خمسه‌ای که به تقلید از نظامی سروده:
مطلع‌الانوار در جواب مخزن‌الاسرار نظامی.
شیرین و خسرو در جواب خسرو و شیرین.
مجنون و لیلی در جواب لیلی و مجنون.
آیینه‌ی اسکندری در جواب اسکندرنامه نظامی.
هشت بهشت در جواب هفت پیکر نظامی.
- مثنوی‌های دیگر از قبیل قران‌السعدین.
آثار منثور امیر خسرو
- خزائن‌الفتوح، معروف به تاریخ علایی در تاریخ سلطان علاء‌الدین محمد خلجی.
- رسایل‌الاعجاز یا اعجاز خسروی، در ذکر قواعد انشاء زبان فارسی.
نگاهی عمیق بر آثار
وقتی که اشعار امیرخسرو دهلوی را از لحاظ روش ویژه شاعر بررسی میکنیم، باید مفاهیم کلیدی ادبیات کلاسیک عربی ـ پارسی را در نظر بگیریم. از جمله این مفاهیم، آرایههای ادبی (بدیع)، تئوری سیستم متریکی (عروض) و قافیه هستند. سیستم تصویرآفرینی شاعر، بخش جدا نشدنی سبک ایدهای او به شمار میرود. غزلیات امیرخسرو دهلوی، مطابق با اصولی که در رسالات عربی ـ پارسی قرون وسطی آمدهاند، و تحت تأثیر صوفیسم که یکی از عوامل گسترش ادبیات کلاسیک پارسی میباشد، سروده شدند.
ورود نظم عربی به ادبیات پارسی
اصول نظم عربی که بعداً وارد ادبیات پارسی شدند، در قرن نُهم میلادی شکل گرفتند. توسعه این اصول به دو جهت موازی ـ قرآنی بر پایه تفسیر قرآن و حدیث (الرومانی، الجُرجانی) و ادبی ـ انتقادی (العسکری، ابن رشیک، الموتاض) بود. فنون شاعری پارسی در قرن یازدهم میلادی بر اساس عربی به وجود آمد. نویسندگان اولین رسالات به فارسی (رادویانی، وطواط) به آرایههای ادبی و شکل توجه میکردند. امّا در تحقیق شمس قیس رازی (قرن سیزدهم میلادی) برای اولین بار هر سه بخش نظم کلاسیک دیده می شوند؛ آرایههای ادبی، سیستم متریکی و ردیف. محققان بعدی در کارهایشان تا حدودی پژوهش شمس قیس رازی را بازگویی کردند.
آرایه های ادبی در شعر امیر خسرو
اگر بخواهیم راجع به آرایه های ادبی، بدیع و بیان مورد علاقه دهلوی صحبت کنیم، او بیشتر از تشبیه و کنایه استفاده میکرده است؛ مثلاً «ساقی خورشیدوش» که در اینجا ساقی (مشبّه) با خورشید (مشبّه به) به وسیله حرف اضافی «وش» مرتبط میشود. امّا معمولاً امیرخسرو حرف اضافه را به کار نمیبرد، به همین خاطر به تشبیهات او «بلیغ» میگویند. از آرایههای لفظی در اشعار دهلوی «جناس» کاربرد بسیاری دارد:
«هندوان را مرده سوزند این چنین زنده مسوز بنده خسرو را که ترک است آخر و هندوی توست»
با کمک ایهام کلمه «هندو»، که به جز «ساکن هندوستان»، معنی «غلام» و «برده» را هم دارد، شاعر راجع به اصلیت خود می گوید. (مادر او هندو و پدر او ترک بودند).
از لحاظ آرایههای معنوی، غزلیات امیرخسرو دهلوی سرشار از «مراعات نظیر»، «تلمیح» و «ایهام» است
