اشعار منسوب به فردوسی
اشعار منسوب به فردوسی را در دانشجو اینترنشنال بخوانید
شاهنامه اثری فاخر از بزرگترین سراینده فارسی، حکیم ابوالقاسم فردوسی است. او در سال384ه.ق نگاشتن شاهنامه را به پایان برد و در سال400ه.ق تحریر دوم آن را عرضه کرد. این شاهکار عظیم ملی با موضوع افسانه‌ها و تاریخ از ابتدای حمله اعراب به ایران تا سده هفتم هجری است و از سه بخش اساطیری، پهلوانی و تاریخی تشکیل شده‌است.
تعداد ابیات این اثر بزرگ با توجه به دست نوشته‌های موجود، قریب به شصت و یک هزار بیت است. محققان و پژوهشگران با گذشت زمان و پس از بررسی‌های بسیار متوجه عدم تطابق نسخ چاپی با نسخ دست نویسهای کهن و معتبر شدند و پی بردند که برخی از ابیات موجود در چاپ‌های جدید شاهنامه به اشتباه به فردوسی منسوب شده و الحاقی‌اند.
نسخه های مختلف شاهنامه
پس از نگارش شاهنامه توسط فردوسی، طی هشتصد سال بیش از هزار نسخه دست نویس از متن اصلی به قلم درآمده‌است. در طول این سال‌ها و با هر بازنویسی، تعداد ابیاتی توسط کاتبان و یا خوانندگان به سروده اصلی اضافه شده‌است.
تعدادی تک بیت یا دوبیت‌هایی به نام فردوسی آمده‌است که پشتوان استواری در دست نویسهای کهن و معتبرِ شاهنامه ندارد و از این روی سرود فردوسی نیست؛ ولی به دلایلی مانند: مضمونِ اخلاقی و تعلیمی، زیباییِ ادبی، مَثَل شدگی و تکرار در سنّت ادبی ایران به نام فردوسی مشهور و متداول شده و در مآخذ مختلف (عمدتاً مربوط به امثال فارسی) آمده‌است.
دخل و تصرف در اشعار
این گونه دخل و تصرف‌ها به قدری شایع شد که حتی سروده‌ی شاعران نامداری مانند نظامی، سعدی و اسدی طوسی نیز در امان نماند و کاتبان صرف شباهت این اشعار در موضوع یا ویژگی‌های عروضی یا بالغی به شعر فردوسی آن‌ها را به متن اصلی الحاق نموده و یا حتی بدون نوشتن و فقط به صورت شفاهی به فردوسی منسوب کرده‌اند.
این الحاقیات به سه دسته: داستان‌های کوتاه و بلند، ابیات غیر متوالی و غیر داستانی و یا تک بیتی و دو بیتی تقسیم می‌شوند.
در ادامه چند نمونه از اشعاری که به اشتباه به فردوسی منسوب کرده‌اند را بررسی می‌نماییم:
«چنین گفت پیغمبر راست گوی ز گهواره تا گور دانش بجوی»
این بیت یکی از بیت‌های مشهوری است که هرکه می‌شنود، شاعری که به ذهنش می‌آید فقط فردوسی است، در حالی که در هیچ یک از دست نویسهای کهن شاهنامه نیامده و از فردوسی نیست.
برخی پژوهشگران این بیت را منسوب به رودکی و برخی پژوهشگران نیز منسوب به ابوریحان بیرونی می‌دانند.
«بسی رنج بردم در این سال سی عجم زنده کردم بدین پارسی»
بخش دوم بررسی ابیات
این بیت یکی از ابیات مشهوری است که بر سر زبان‌ها افتاده و همه آن را به اشتباه منسوب به فردوسی می‌دانند ولی کسی نیست از آن‌ها بپرسد که دقیقاً این بیت در کجای شاهنامه است؟
«چو ایران نباشد تن من مباد بدین بوم و بر زنده یک تن مباد»
این بیت در هیچ یک از دست نویسهای کهن و معتبر شاهنامه نیامده‌است و حتی ملک‌الشعرای بهار هم اعتراضی دارد به اینکه به اشتباه این بیت را منسوب به فردوسی می‌دانند در حالی که از فردوسی نیست.
«که تندی و تیزی نباید به کار به نرمی براید به سوراخ مار»
این بیت در دست نویسهای کهن و معتبر شاهنامه نیامده‌است و از فردوسی نیست.
«سیاهی لشکر نیاید به کار یکی مرد جنگی به از صد هزار»
این بیت در امثال و لغت نامه دهخدا و فرهنگ جامع به نام فردوسی آمده و بسیار معروف است؛ ولی چون در دست نویسهای کهن و معتبر شاهنامه نیامده‌است؛ بنابرین از فردوسی نیست.
حکایت ساختگی از اشعار منسوب به فردوسی
فردوسی چون عازم شد که از غزنه بیرون رود مسجد جامع در شد و در موضعی که سلطان روز جمعه می‌نشست این قطعه را به دیوار نوشت:
«خجسته در گه محمود ز اولی دریاست چگونه دریا کان را کناره پیدا نیست چه غوطه‌ها زدم و اندر و ندیدم هیچ گناه بخت منست این گناه دریا نیست»
این حکایت به احتمال ساختگی است و در کتب قدیمی اثری از آن دیده نمی‌شود و می‌توان گفت که از فردوسی نیست.
نظامی عروضی و اشعار منسوب به فردوسی
نظامی عروضی در کتاب چهار مقاله آورده که چون فردوسی از ناچیزی صلهٔ سلطان محمود غزنوی رنجید از غزنه گریخت و به طبرستان نزد سپهبد شهریار از آل باوند رفت و محمود را هجا گفت؛ اما به خواست سپهبد آن هجو نامه را نابود کرد و تنها شش بیت از آن باقی ماند که نظامی عروضی آن را در چهار مقاله نقل کرده‌است.
اما ادبای امروزی عموماً به دلایل مختلف از سستی ابیات در دسترس از هجو نامه و ناهمخوانی آن با زبان فردوسی گرفته تا ناهمخوانی تعداد ابیات آن با گزارش نظامی عروضی در انتساب این ابیات به فردوسی تردید کرده‌اند، آن را جعلی دانسته‌اند و آن را از آنِ فردوسی و در شأن او ندانسته‌اند و هیچ شواهد تاریخی نشان نمی‌دهد که این هجو نامه را فردوسی نوشته باشد.
فراز آخر
بنابراین ما در شاهنامه فردوسی با ابیات جعلی رو به رو می‌شویم که امروزه شاهنامه نویسان و کارشناسان با بررسی این گونه ابیات با توجه به اینکه آن بیت در دست نویسهای کهن و معتبر شاهنامه فردوسی نیامده‌است و همچنین با ابیات قبل و بعد خود هیچ ارتباطی ندارد و این ابیات جعلی تفاوت و فاصله زیادی با دیدگاه و سبک شعری، فکری و زبانی فردوسی دارد، تعدادی از ابیات را منسوب به فردوسی نمی‌دانند.
